Hoofdstuk I : Natuur en levenskwaliteit

De natuur (planten, dieren, water enz.) verleent ons tal van ecosysteemdiensten, vooral in de stad. In de parken, de natuurreservaten, de tuinen, het bos en op straat zorgt de natuur voor verfrissing en slorpt ze regenwater op. Ze vermindert het risico van overstromingen, vult het grondwater aan en houdt koolstof vast. Zo draagt ze bij aan een gezondere leefomgeving en een betere levenskwaliteit voor de stadsbewoners. Door bij te dragen aan een veerkrachtigere leefomgeving die beter opgewassen is tegen overstromingen en hittegolven is de natuur onze beste bondgenoot in de strijd tegen de klimaatverandering.

• In de zomer ligt de temperatuur gemiddeld 3° hoger in het centrum van het gewest dan in de landelijkere rand.
• ‘s Nachts kan dit verschil 8 of 9° bedragen. De natuur vermindert de temperatuur plaatselijk met behulp van bomen en de schaduw die ze werpen, en dankzij de evapotranspiratie van de vegetatie in het algemeen, de bodem die regenwater vasthoudt, de waterlopen en vijvers enz.
• Gemiddeld zijn er drie keer meer hitte-episodes in het centrum van Brussel dan in de landelijke rand.

De natuur levert ons ook voedsel en is een bron van ontspanning. In bepaalde omstandigheden kan ze lokaal de luchtkwaliteit verbeteren door bepaalde polluenten te filteren en de blootstelling aan lawaai te verminderen. Ze draagt dus bij aan ons geestelijke en lichamelijke welzijn.

Om ons al deze diensten te kunnen verlenen, moet de natuur over voldoende ruimte beschikken om zich te kunnen ontwikkelen. De Natuurstad is dus een stad met een rijke en functionele biodiversiteit, die de stabiliteit en de prestaties van de ecosysteemdiensten garandeert. Een stad waarin bestuivende insecten ervoor zorgen dat planten zich kunnen voortplanten, waar organisch materiaal wordt gerecycleerd en tal van organismen de bodem vruchtbaar maken, waar regenwater kan doorsijpelen in de grond enz.

Op voorwaarde dat ze toegankelijk zijn voor het publiek vervullen de groene ruimten of de natuur in het algemeen tal van sociale functies: ontspanning, educatie, landbouw, sociale contacten ... door wandelingen, spel, sport, natuurwaarnemingen, ontmoetingen en uitstappen met het gezin of met vrienden enz. De natuur biedt de stadbewoners tal van manieren om zich te herbronnen, wat bijdraagt aan hun dagelijkse levenskwaliteit.

• Een strategie van speelnetwerken werd ontwikkeld om alle wijken uit te rusten met speelpleinen voor kinderen en aangepaste infrastructuren voor jongeren. Het Gewest telt ongeveer 594 speelpleinen en sportvelden (telling uit 2023 ), waarvan 115 worden beheerd door Leefmilieu Brussel (2022).

Interactieve kaart : Speeltuinen en sportinfrastructuur - 2022

• Het Gewest telt ook bijna 400 moestuinsites (telling uit 2018). Dit aantal is 30% gestegen tussen 2013 en 2018, maar de totale oppervlakte van de sites is gedaald met 4% in dezelfde periode. Leefmilieu Brussel stelt 419 moestuinpercelen ter beschikking van het publiek in haar groene ruimten (verdeeld over 14 sites), goed voor een totale oppervlakte van 3,4 ha (2022). Moestuinen zijn ook groene ruimten die biodiversiteit ondersteunen, zij het met verschillende kwaliteiten in dit opzicht.
• In 2023 zegt ongeveer 12% van de Brusselse huishoudens dat ze een deel van hun voedsel produceren via een collectieve moestuin of een privéperceel in een collectieve moestuin.

Interactieve kaart : Collectieve en familiale moestuinen (2018)

Interactieve kaart : Moestuinen van Leefmilieu Brussel (2018)

• De groene ruimten bieden natuurliefhebbers ook de kans om natuurwaarnemingen te doen. Het aantal burgers dat bijdraagt aan de inzameling van milieugegevens op het portaal www.waarnemingen.be neemt dan ook toe. De Brusselse versie van dit portaal ontving tussen 2008 en 2024 bijna 1.890.000 waarnemingen die betrekking hadden op 6.640 soorten.

In mei 2022 werd in opdracht van Leefmilieu Brussel (AQrate, 2022) een enquête gehouden om informatie te verzamelen over het gedrag, het gebruik, het begrip en de gevoelens van de Brusselaars met betrekking tot 'natuur'.

• 88% van de respondenten vindt dat er meer ruimte moet komen voor stadslandbouw en moestuinen;
• 85% van de respondenten steunt het idee om meer fruitbomen te planten in groene ruimten ...
• ... en zelfs straten en openbare pleinen (74%);
• ... ook al vindt 70% tot 74% van de ondervraagden dat fruit kan leiden tot slippartijen en vuil, en wespen, vliegen en ratten aantrekt en ze durven geen fruit eten dat op straat groeit (vervuiling).

Stadsbewoners worden blootgesteld aan verschillende vormen van vervuiling, zoals lawaai, luchtvervuiling, lichtvervuiling enz. In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest gaat men ervan uit dat:

• de blootstelling aan PM2,5, NO2 en O3 in de lucht respectievelijk 627, 323 en 19 vroegtijdige sterftes heeft veroorzaakt in 2018;
• elke Brusselaar gemiddeld 4 maanden gezond leven verliest als gevolg van hinder of slaapverstoring door transportlawaai;
• stadsbewoners meer blootgesteld zijn aan stedelijke hitte-eilanden. Volgens Sciensano werden in België 1503 extra sterfgevallen geregistreerd tijdens de hittegolf van augustus 2020, en 807 tijdens de hittegolven van de zomer van 2022;
• 40% van de bevolking psychologische problemen heeft, zoals angsten, depressieve stoornissen of slaapstoornissen. Tal van studies wijzen echter op de weldadige invloed van de natuur op de geestelijke gezondheid.

De toegenomen vergroening van de openbare ruimte en het behoud van verspreide stukjes groene ruimte is dus ook een kwestie van volksgezondheid.

Bekijk grote afbeelding

Het Brussels Gewest is een dichtbebouwde stad: het telt 7.441 inwoners per km², wat bijna 20 keer meer is dan het nationale gemiddelde. Achter dit cijfer gaat echter een realiteit schuil die sterk verschilt van de ene wijk tegen de andere: de positieve (aanwezigheid van natuur) en negatieve (verkeer hitte-eilanden enz.) milieufactoren zijn ongelijk verdeeld, en de verschillen op het vlak van plantendek, beschikbaarheid van toegankelijke groene ruimten en biologische kwaliteit van de sites zijn groot.

• In de noordwestelijke kwadrant van de eerste kroon van het Gewest zou bijna 40% van de bevolking gebukt gaan onder een sociaaleconomische kwetsbaarheid. Deze kwetsbaarheid is gecorreleerd met een minder goede gezondheid. De meest kwetsbare wijken zijn echter ook de wijken met de hoogste dichtheid: omdat er weinig groene ruimten zijn, zijn ze ook meer blootgesteld aan het hitte-eilandeffect (verhoging van de temperatuur door verharding).

• De geluidsvervuiling heeft echter betrekking op het hele gewestelijke grondgebied (drie vierde van de inwoners wordt blootgesteld aan hoge geluidsniveaus en 86% van de Brusselaars meent dat hun gezondheid lijdt onder de geluidshinder). De “kalme zones” liggen hoofdzakelijk in de groene ruimten en de binnenpleinen van huizenblokken. De bewoners van de dichtstbebouwde en -bevolkte wijken beschikken dus minder over kalme zones dan de bewoners van de luchtigere wijken. Hetzelfde geldt voor de blootstelling aan zeer fijne deeltjes (PM2,5).

De wijken uit het centrum en de noordwestelijke kwadrant van de eerste kroon cumuleren dus een sociaaleconomische kwetsbaarheid met een blootstelling aan luchtverontreiniging, lawaai en hogere temperaturen bij hittegolven (hitte-eilanden) en een geringere toegang tot natuur (cf. pagina ‘Toegang tot groene ruimten en zones met een tekort aan groene ruimten’).

Begin 2022 heeft Leefmilieu Brussel de Brusselse bevolking bevraagd over haar perceptie van de natuur en over de manier waarop zij er gebruikt van maakt.

De natuurbarometer 2022 toont aan dat 8 op 10 Brusselaars zegt belangstelling te hebben voor de natuur in Brussel. Deze belangstelling neemt licht toe met de ouderdom. Meer dan 9 personen op 10 vindt dat de groene ruimten noodzakelijk zijn voor de Brusselaars die geen tuin hebben.

De natuur wordt in de eerste plaats gezien als een rijkdom en een factor voor de gezondheid

• De natuur verfraait de stad en geeft gelegenheid voor ontspanning en herbronning (95%).
• Ze is belangrijk voor het lichamelijk en geestelijk evenwicht, is een rijkdom voor de toekomstige generaties, maakt sites en wijken waardevol, is een habitat voor de fauna en de flora (93%).
• Ze verbetert de luchtkwaliteit (92%).
• Ze is een plaats voor ontmoetingen, heeft een sociale rol (89%).
• Ze is nuttig voor de strijd tegen de klimaatverandering (88%).
• Ze wordt bedreigd door bouwwerken (87%).
• Ze is een bron van voeding (75%).

11 acties werden voorgesteld aan de bevraagden, en uit de resultaten blijkt dat de instemming groot is:

• 6 acties zijn nodig volgens meer dan 9 personen op 10: betere bewustmaking voor de uitdagingen op vlak van natuurbescherming, verplichte aandacht voor natuurbescherming in alle aanlegprojecten in de stad, natuurlijker beheer van de groene ruimten, aanplanting van bomen in de openbare ruimte, aanleg van meer groene ruimten in het stadscentrum en behoud van ruigten en onbebouwde braakliggende terreinen;
• voor meer dan 8 personen op 10 is er nood aan meer ruimte voor stadslandbouw, aan groenere parkstraten, minder asfalt en beton om de bodem te regenereren en de gebouwen te vergroenen;
• ‘slechts’ 7,5 personen op 10 willen minder auto’s en meer natuur in de stad.